केंद्रप्रमुख परीक्षेसाठी भारतीय राज्यघटनेतील शिक्षणाविषयक तरतूदी, संबंधित कायदे, योजना व अद्ययावत शासन निर्णय माहिती आणि संभाव्य प्रश्नावली

 केंद्रप्रमुख परीक्षेसाठी माहिती आणि संभाव्य प्रश्नावली अभ्यासक्रमातील हा घटक विभाग २

 केंद्रप्रमुख परीक्षेसाठी भारतीय राज्यघटनेतील शिक्षणाविषयक तरतूदी, संबंधित कायदे, योजना व अद्ययावत शासन निर्णय या विषयावर माहिती आणि संभाव्य प्रश्नावली खालीलप्रमाणे आहे. तुमच्या अभ्यासक्रमातील हा घटक विभाग २ मध्ये समाविष्ट आहे.

१. भारतीय राज्यघटनेतील शिक्षणाविषयक तरतूदी

भारतीय राज्यघटनेत शिक्षण हा विषय विविध कलमांमधून (Articles) अंतर्भूत करण्यात आला आहे:

• कलम (Article) विषय/तरतूद तपशील

कलम २१-अ शिक्षणाचा मूलभूत अधिकार ८६ व्या घटनादुरुस्ती (२००२) द्वारे समाविष्ट. ६ ते १४ वयोगटातील सर्व बालकांना मोफत व सक्तीचे शिक्षण हा मूलभूत अधिकार म्हणून प्रदान केला गेला.

कलम ४५ बालकांचे संगोपन व शिक्षणासाठी तरतूद राज्य धोरणाचे मार्गदर्शक तत्त्व (DPSP). ६ वर्षांखालील बालकांचे संगोपन व शिक्षणाची व्यवस्था करणे. (८६ व्या घटनादुरुस्तीनंतर वयाची अट बदलली).

कलम ५१-क (ट) पालकांचे मूलभूत कर्तव्य ८६ व्या घटनादुरुस्ती (२००२) द्वारे समाविष्ट. ६ ते १४ वयोगटातील आपल्या पाल्यांना शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून देणे हे प्रत्येक पालकाचे/पालकांपैकी एकाचे कर्तव्य आहे.

कलम २९ अल्पसंख्यांकांच्या हिताचे संरक्षण अल्पसंख्याक गटांना आपली वेगळी भाषा, लिपी व संस्कृती जपण्याचा अधिकार.

कलम ३० शिक्षण संस्था स्थापन व प्रशासन करण्याचा अल्पसंख्याकांचा हक्क अल्पसंख्याक (धार्मिक किंवा भाषिक) समुदायांना त्यांच्या आवडीच्या शिक्षण संस्था स्थापन करण्याचा व त्यांचे प्रशासन करण्याचा हक्क.

२. संबंधित प्रमुख कायदे व योजना

अ. शिक्षण हक्क कायदा २००९ (Right to Education - RTE Act, 2009)

हा कायदा कलम २१-अ च्या अंमलबजावणीसाठी १ एप्रिल २०१० पासून लागू झाला.

मुख्य तरतुदी:

६ ते १४ वयोगटातील प्रत्येक बालकाला प्राथमिक शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत जवळपासच्या शाळेत मोफत व सक्तीचे शिक्षण.

खाजगी विनाअनुदानित शाळांमध्ये दुर्बल व वंचित घटकातील बालकांसाठी २५% जागा राखीव ठेवणे.

प्रवेशासाठी कोणतेही डोनेशन किंवा प्रवेश परीक्षा घेण्यास मनाई.

शारीरिक शिक्षा व मानसिक छळास प्रतिबंध.

शिक्षकांचे किमान निकष (पात्रता) निश्चित करणे.

शाळा व्यवस्थापन समिती (School Management Committee - SMC) स्थापन करणे अनिवार्य.

ब. प्रमुख योजना

समग्र शिक्षा अभियान (SSA): पूर्व-प्राथमिक ते १२ वी पर्यंतच्या शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण करण्याच्या उद्देशाने 'सर्व शिक्षा अभियान (SSA)', 'राष्ट्रीय माध्यमिक शिक्षा अभियान (RMSA)' आणि 'शिक्षक शिक्षण (TE)' या योजनांचे एकत्रिकरण करून तयार झालेली योजना.

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020): शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर मोठे संरचनात्मक बदल सुचवणारे धोरण. यात ५+३+३+४ या नवीन शैक्षणिक रचनेचा समावेश आहे.

प्रारंभिक बाल संगोपन आणि शिक्षण (ECCE): NEP 2020 चा भाग, ३ ते ८ वयोगटासाठी शिक्षणावर लक्ष केंद्रित.

३. अद्ययावत शासन निर्णय (GRs)

केंद्रप्रमुख परीक्षेसाठी महाराष्ट्र शासनाचे शिक्षण विभागाशी संबंधित नवीनतम शासन निर्णय महत्त्वपूर्ण आहेत. यात प्रामुख्याने खालील विषयांवरील GRs पहावेत:

केंद्रप्रमुख पदाची कर्तव्ये व जबाबदाऱ्या

शिक्षकांच्या बदल्या व सेवाशर्ती

शैक्षणिक गुणवत्ता वाढीचे कार्यक्रम (उदा. प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्र, निपुण भारत)

शालेय व्यवस्थापन समिती (SMC) संबंधित अद्ययावत सूचना

परीक्षा व मूल्यमापन पद्धतीतील बदल

४. संभाव्य प्रश्नावली (प्रश्नसंच)

१. भारतीय राज्यघटनेतील कोणत्या घटनादुरुस्तीद्वारे शिक्षणाचा अधिकार मूलभूत अधिकार म्हणून समाविष्ट करण्यात आला?

(१) ४२ वी

(२) ४४ वी

(३) ८६ वी

(४) ९२ वी

उत्तर: (३) ८६ वी

२. शिक्षण हक्क कायदा २००९ (RTE) नुसार, खाजगी विनाअनुदानित शाळांमध्ये दुर्बळ व वंचित घटकातील विद्यार्थ्यांसाठी किती टक्के जागा राखीव ठेवणे बंधनकारक आहे?

(१) १०%

(२) १५%

(३) २५%

(४) ५०%

उत्तर: (३) २५%

३. केंद्रप्रमुख परीक्षेच्या अभ्यासक्रमानुसार, ‘भारतीय राज्यघटनेतील शिक्षणाविषयक तरतूदी, संबंधित सर्व कायदे, योजना व अद्ययावत शासन निर्णय’ हा घटक खालीलपैकी कोणत्या विभागाशी संबंधित आहे?

(१) अभियोग्यता

(२) बुद्धिमत्ता

(३) शालेय शिक्षणातील नियम, अधिनियम

(४) माहिती तंत्रज्ञान वापर

उत्तर: (३) शालेय शिक्षणातील नियम, अधिनियम

४. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) नुसार, नवीन शैक्षणिक रचना कोणती आहे?

(१) १०+२+३

(२) ५+४+३+२

(३) ५+३+३+४

(४) ६+३+३+४

उत्तर: (३) ५+३+३+४

५. राज्यघटनेचे कोणते कलम अल्पसंख्याकांना त्यांच्या आवडीच्या शिक्षण संस्था स्थापन करण्याचा आणि त्यांचे प्रशासन करण्याचा अधिकार देते?

(१) कलम २१-अ

(२) कलम २९

(३) कलम ३०

(४) कलम ४५

उत्तर: (३) कलम ३०

६. 'समग्र शिक्षा अभियान' ही योजना खालीलपैकी कोणत्या योजनांचे एकत्रिकरण करून तयार केली आहे?

(१) सर्व शिक्षा अभियान

(२) राष्ट्रीय माध्यमिक शिक्षा अभियान

(३) शिक्षक शिक्षण (Teacher Education)

(४) वरील सर्व

उत्तर: (४) वरील सर्व

७. शिक्षण हक्क कायदा २००९ नुसार, शाळेमध्ये कोणत्या समितीची स्थापना करणे अनिवार्य आहे?

(१) पालक-शिक्षक समिती

(२) शाळा व्यवस्थापन समिती (SMC)

(३) विद्यार्थी-शिक्षक समिती

(४) शाळा विकास समिती

उत्तर: (२) शाळा व्यवस्थापन समिती (SMC)

१. भारतीय राज्यघटनेतील शिक्षणाविषयक तरतूदी 📜

कलम (Article) विषय/तरतूद

कलम २१-अ शिक्षणाचा मूलभूत अधिकार: (८६ वी घटनादुरुस्ती, २००२) ६ ते १४ वयोगटातील बालकांना मोफत व सक्तीचे शिक्षण.

कलम ४५ बालकांचे संगोपन व शिक्षण: (मार्गदर्शक तत्त्व) ६ वर्षांखालील बालकांचे संगोपन व शिक्षणासाठी तरतूद.

कलम ५१-क (ट) पालकांचे मूलभूत कर्तव्य: ६ ते १४ वयोगटातील पाल्यांना शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून देणे.

कलम २९ अल्पसंख्यांकांच्या हिताचे संरक्षण: भाषा, लिपी आणि संस्कृती जतन करण्याचा अधिकार.

कलम ३० अल्पसंख्यांकांना शिक्षण संस्था स्थापन व प्रशासन करण्याचा हक्क: धार्मिक किंवा भाषिक अल्पसंख्यांकांना स्वतःच्या शिक्षण संस्था चालवण्याचा अधिकार.

२. संबंधित प्रमुख कायदे व योजना 

घटक तरतूद/उद्देश

शिक्षण हक्क कायदा २००९ (RTE Act) ६ ते १४ वयोगटातील बालकांना मोफत व सक्तीचे शिक्षण. खासगी शाळांमध्ये २५% जागा गरीब व दुर्बळ घटकांसाठी राखीव.

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) शिक्षणाची नवी रचना ५+३+३+४ (३ ते १८ वयोगट) लागू करणे. मूलभूत साक्षरता व संख्याज्ञान (Foundational Literacy and Numeracy - FLN) यावर भर.

समग्र शिक्षा अभियान शालेय शिक्षणाच्या (पूर्व-प्राथमिक ते १२ वी) सार्वत्रिकीकरणासाठी केंद्र पुरस्कृत प्रमुख योजना. सर्व शिक्षा अभियान, राष्ट्रीय माध्यमिक शिक्षा अभियान आणि शिक्षक शिक्षण यांचे एकत्रीकरण.

निपुण भारत अभियान (NIPUN Bharat) मूलभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान प्राप्त करण्याचे उद्दिष्ट असलेले राष्ट्रीय अभियान. (सन २०२६-२७ पर्यंत इयत्ता तिसरीपर्यंतच्या प्रत्येक विद्यार्थ्याला हे ज्ञान मिळावे).

शासन निर्णय (GRs) केंद्रप्रमुख पदाची कार्यकक्षा, मूल्यमापन पद्धतीतील बदल, शिक्षकांच्या सेवाशर्ती आणि शैक्षणिक गुणवत्ता सुधारण्यासंबंधीचे वेळोवेळी जारी झालेले अद्ययावत आदेश.

३. सराव प्रश्नावली (Quiz) 

प्र. १) भारतीय राज्यघटनेतील कोणत्या कलमानुसार शिक्षण हा मूलभूत अधिकार आहे?

(१) कलम २०

(२) कलम २१-अ

(३) कलम ४५

(४) कलम ५१-क

प्र. २) शिक्षण हक्क कायदा (RTE) २००९ भारतात कोणत्या तारखेपासून लागू झाला?

(१) १५ ऑगस्ट २००९

(२) २६ जानेवारी २०१०

(३) १ एप्रिल २०१०

(४) ५ सप्टेंबर २००९

प्र. ३) ८६ वी घटनादुरुस्ती कोणत्या वर्षी करण्यात आली?

(१) १९९२

(२) २००२

(३) २०१०

(४) १९७६

प्र. ४) राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (NEP 2020) नुसार, नवीन शालेय अभ्यासक्रम संरचना कोणती आहे?

(१) १०+२+३

(२) ५+३+३+४

(३) ५+५+२+३

(४) ३+४+४+३

प्र. ५) अल्पसंख्याक समुदायांना त्यांच्या आवडीच्या शिक्षण संस्था स्थापन करण्याचा आणि त्यांचे प्रशासन करण्याचा अधिकार राज्यघटनेच्या कोणत्या कलमाखाली दिला आहे?

(१) कलम २८

(२) कलम २९

(३) कलम ३०

(४) कलम ३२

प्र. ६) 'निपुण भारत अभियान' चा मुख्य उद्देश काय आहे?

(१) उच्च शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारणे.

(२) व्यावसायिक शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे.

(३) मूलभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान (FLN) प्राप्त करणे.

(४) शिक्षकांना माहिती तंत्रज्ञान (IT) प्रशिक्षण देणे.

प्र. ७) केंद्रप्रमुख परीक्षेच्या अभ्यासक्रमात 'भारतीय राज्यघटनेतील शिक्षणाविषयक तरतूदी' हा घटक एकूण किती गुणांसाठी आहे? (माहितीनुसार)

(१) १०

(२) १५

(३) २०

(४) २५

प्र. ८) RTE Act 2009 नुसार, शारीरिक शिक्षा आणि मानसिक छळ यावर काय आहे?

(१) सवलत

(२) प्रोत्साहन

(३) प्रतिबंध (मनाई)

(४) अनिवार्य

🔑 उत्तरे (Answers)

१) (२) कलम २१-अ

२) (३) १ एप्रिल २०१०

३) (२) २००२

४) (२) ५+३+३+४

५) (३) कलम ३०

६) (३) मूलभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान (FLN) प्राप्त करणे.

७) (१) १० (केंद्रप्रमुख परीक्षेच्या अभ्यासक्रमातील विभाग २ मध्ये या घटकासाठी १० गुण निश्चित आहेत.)

८) (३) प्रतिबंध (मनाई)